زبان جامعه دیجیتال

اطلاق عبارت «جامعه» به کاربران دنیای دیجیتال و فضای سایبری به‌نظر کاملاً بجا است. این عده کثیر درست مثل جوامع انسانی در دنیای فیزیکی مناسبات خاص خود را دارند و از قواعد اجتماعی مخصوص به خود تبعیت می‌کنند. از همین رو است که حتی اصطلاحات و عبارت‌های جدیدی در این عرصه شکل گرفته‌اند و دایره لغات ویژه‌ای پدید آمده‌است که چه‌بسا کاربر تازه‌کار در بدو رویا‌رویی با آن‌ها دچار ابهام و شگفتی شود و این چنین است که عبارت‌هایی مثل «لایک زدن»، «اس زدن»، «لاگین کردن»، «شیر کردن»، «آن شدن»، «آف شدن» و... در اینجا معانی خاص خود را می‌یابند.

به‌همین علت، شاید جامعه مجازی بازتابی از جوامع انسانی در دنیای واقعی است؛ یعنی هرچند در یک دید کلی، ما یک اینترنت و یک شبکه فراگیر داریم اما با نفوذ در سطوح مختلف آن می‌توانیم رد پای ملت‌های گوناگون از جمله زبان و فرهنگ آن‌ها، داده‌هایی که تولید کرده‌اند و همچنین تعامل‌شان با وب را شاهد باشیم. در بین مواردی که گفته‌شد، موضوع «زبان» از این‌رو توجهم را به خود جلب کرد که یکی از گزارش‌های منتشرشده در ساینس‌دیلی با اشاره به تحقیقات گروه بزرگی از پژوهشگران، به ‌احتمال انقراض برخی از زبان‌های اروپایی‌ و حذف آن‌ها از دنیای دیجیتال (و نه واقعی) پرداخته‌بود.

 برطبق این گزارش، گروه تحقیقاتی بزرگی شامل بیش از 200 پژوهشگر اروپایی طی بررسی‌های خود دریافته‌اند که از میان 30 زبانی که در این قاره به آن‌ها تکلم می‌شوند، 21 زبان یا در دنیای دیجیتال مورد استفاده قرار نمی‌گیرند یا بسیار کم از آن‌ها استفاده می‌شود. مراد از عبارت «دنیای دیجیتال» در این گزارش نه تنها اینترنت بلکه نرم‌افزارهای کامپیوتری و برنامه‌هایی است که روی کامپیوتر، گوشی‌های همراه، تبلت‌ها و دیگر دستگاه‌های الکترونیکی به‌کار می‌روند.

گزارش یاد شده افزوده‌است که طبق یافته‌های META-NET که شبکه‌ای تحقیقاتی متشکل از 60 پژوهشکده در 34 کشور دنیا است، زبان‌هایی که تنها گروه کوچکی از افراد به آن‌ها سخن می‌گویند، در معرض تهدید بیشتری قرار دارند. علت این امر نه الزاماً کم بودن جمعیت‌ سخن‌گویان به این زبان‌ها، بلکه حمایت‌های فناورانه اندکی است که از آن‌ها به‌عمل می‌آید. در این قاره زبان‌های ایسلندی، لتونیایی، لیتوانیایی و مالتی در معرض تهدید بیشتری هستند و پس از آن‌ها زبان‌هایی مثل بلغاری، یونانی، مجاری و لهستانی قرار دارند.

این موضوع نباید عجیب باشد. تا همین چند سال پیش زبان پارسی با وجود ده‌ها میلیون پارسی زبان، نه روی گوشی‌های همراه چندان پشتیبانی می‌شد، نه در نرم‌افزارهای ساخت خارج و نه حتی در مترجم‌ها و لغت‌نامه‌های چندزبانه آنلاین. البته خوشبختانه این وضع کمابیش دگرگون شده و پشتیبانی از زبان کشورمان رو به افزایش است. اما در دنیای سایبری، وضعیت از همان آغاز بهتر بود و زبان پارسی در مقایسه با جمعیت پارسی‌‌‌گو وضعیت خوبی داشت و هنوز هم دارد. در همین راستا، می‌توان از اضافه‌شدن زبان ملی کشورمان به مترجم گوگل، ایجاد شمار زیادی وبلاگ‌ به این زبان و گشایش بیش از 200هزار مدخل در «ویکی‌پدیای فارسی» اشاره‌کرد که بخش عمده‌ای از این موفقیت مرهون تلاش کاربران است.

به طورخلاصه، اگر زبان ما به‌رغم شمار زیاد سخن‌گویانش، تا همین چند سال پیش حضور چندان پررنگی نداشت، بدیهی است که کشوری همچون ایسلند که کمتر از چهارصدهزار نفر جمعیت دارد، از این حیث نیازمند پاسداشت جدی‌تری است. جالب است که در این پژوهش،‌ زبان انگلیسی با وجود این‌که دربین زبان‌های اروپایی، از بهترین حمایت‌های تکنولوژیک برخوردار است اما باز امتیازی که کسب کرده‌است نه «عالی» بلکه «خوب» است! پس از انگلیسی، زبان‌های هلندی، فرانسه، آلمانی، ایتالیایی و اسپانیایی، امتیاز «متوسط» را دریافت کرده‌اند. ولی زبان‌های باسک، کاتالان، یونانی، مجاری و لهستانی هم از حمایت‌های گسسته و غیرمنسجم برخوردارند.

در حال حاضر، نرم‌افزارهای گوناگونی برای پردازش زبان، چه در فرم گفتاری و چه در فرم نوشتاری‌اش ساخته شده‌اند. برنامه‌های نظارت بر دستور زبان یا گرامر یکی از آن‌ها است و شاید آشناترین نمونه‌اش برنامه ورد مایکروسافت باشد که می‌تواند اشتباه‌های گرامری و لغوی بعضی از زبان‌ها را (در صورت نصب بودن بسته مربوطه) با ظاهر کردن خطوط سبز و قرمز در زیرشان به‌کاربر گوشزد کند. برنامه Siri اپل هم مثالی است برای برنامه‌های تعامل گفتاری که هنوز دامنه زبان‌های مورد پشتیبانی‌اش چندان گسترده نیست.

ولی جایگاه زبان‌ها در این حوزه‌ها کجا است؟ کیفیت پشتیبانی آن‌ها چگونه ‌است؟ برای مثال، کیفیت ماشین‌های مترجم به‌ویژه در ترجمه زبان‌هایی مثل پارسی چندان مطلوب نیست. اگر تاکنون جمله‌های به نسبت طولانی‌ و پیچیده را به مترجم گوگل داده ‌باشید، دیده‌اید که بعضی از ترجمه‌هایی که ارائه می‌دهد نادرست و بی‌معنی است. تحقیقات پژوهشگران اروپایی و نتیجه بررسی‌های‌شان می‌تواند برای ما نیز یادآوری سودمندی تلقی شود: جامعه دیجیتال نیز همچون یک جامعه فیزیکی از عنصر زبان بهره می‌برد و همان‌طور که در دنیای واقعی، زبان نیازمند مراقبت است، در دنیای دیجیتال نیز به این مراقبت نیاز دارد.